In juli en augustus 2023 vonden er staatsgrepen plaats in Niger en Gabon, waardoor dit soort gebeurtenissen weer in de schijnwerpers kwamen te staan. Als we kijken naar de evolutie van staatsgrepen wereldwijd van 1950 tot heden, zien we dat er sinds het begin van de jaren 2000 een grotere concentratie van staatsgrepen in Afrika is, een trend die vooral de laatste vijf jaar is bevestigd.
De belangrijkheid van Afrika in de historische ontwikkeling van staatsgrepen wereldwijd
Tussen 1950 en september 2023 werden 491 staatsgrepen geregistreerd, waarvan 245 succesvol, in 97 landen. Latijns-Amerika en Afrika springen eruit als de twee regio's van de wereld die het meest getroffen zijn, goed voor respectievelijk 29% en 44% van de geregistreerde staatsgrepen. Sinds de jaren 90 zijn er systematisch meer staatsgrepen in Afrika dan in de rest van de wereld. In het afgelopen decennium hadden deze pogingen, voornamelijk in de Sahel-regio, een hoger slagingspercentage dan in het verleden.
De evolutie van Coface's index voor politieke en sociale kwetsbaarheid in de Sahel1 tussen 2008 en 2014 verschilt duidelijk van die van andere landen op het continent, met een opmerkelijke toename sinds 2012. Gewapende conflicten en militaire operaties, vooral die verbonden zijn met de strijd tegen terrorisme, en regionale instabiliteit hebben bijgedragen aan het verergeren van sociale en politieke spanningen.
Officiële ontwikkelingshulp is cruciaal voor veel Afrikaanse landen
Veel Afrikaanse landen worden geconfronteerd met groeiende armoede en hoge schuldenlast, een situatie die verergerd wordt door verminderde toegang tot financiering door stijgende rentetarieven, terwijl hun financieringsbehoeften aanzienlijk blijven. In deze context kunnen stromen van officiële ontwikkelingshulp (ODA) een cruciale rol spelen.
ODA blijft een belangrijk onderdeel van het Bruto Nationaal Inkomen (BNI) van sommige ontvangende landen. In Sub-Saharaans Afrika vertegenwoordigde netto ODA 3,4% van het BNI in 2021 en 4% in 2020. In Mali bereikte het in 20212 ongeveer 1,4 miljard USD, of 30% van het totale overheidsbudget. Echter, deze stromen variëren aanzienlijk van het ene land tot het andere en van het ene jaar tot het andere.
...maar ook een strategisch instrument gebruikt door donorlanden
Verschillende donorlanden en internationale organisaties hebben ervoor gekozen hun hulp op te schorten om niet-naleving van democratische principes te bestraffen, zoals blijkt uit de opschorting van lopende Franse ODA3-projecten in Niger en Burkina Faso in 2023.
Bij het analyseren van de variaties in ODA-stromen als reactie op een geslaagde staatsgreep, zien we dat tijdens de Koude Oorlog (1950-1989) de donoren van het OESO4 Comité voor Ontwikkelingshulp niet systematisch geslaagde staatsgrepen sanctioneerden door hun hulp te verminderen. Ze gebruikten het juist als een economisch en politiek instrument om hun invloed te behouden, vooral in Sub-Saharaans Afrika, over potentiële bondgenoten in de ontwikkelingswereld.
Tussen 1990 en 2010 leidden succesvolle staatsgrepen tot een significante vermindering van buitenlandse hulp, wat aantoont dat donorlanden staatsgrepen vaker sanctioneerden.
Echter, voor de meest recente periode (2011-2021) lijken de variaties in ODA zich te bewegen in de richting van die waargenomen tijdens de Koude Oorlog. In een multipolaire en meer gefragmenteerde wereld, gekenmerkt door de terugkeer van nationale en competitieve geopolitieke belangen, zou het gedrag van donorlanden steeds meer kunnen lijken op dat van de periode vóór 1990.
Deze nieuwe wereldconfiguratie zou het gebruik van ODA als drukmiddel kunnen beperken, vooral door het Westen, tegen de plegers van staatsgrepen, die de mogelijkheid hebben om zich dichterbij de grote opkomende landen te positioneren die al aanwezig zijn in Afrika met goed gedefinieerde diplomatieke en commerciële strategieën.
Download onze volledige studie om meer te weten te komen.
1 Sahel = Burkina Faso, Mali, Mauritanië, Niger, Soedan en Tsjaad
2 https://data.worldbank.org/indicator/DT.ODA.ODAT.GN.ZS?locations=ZG
3 Met uitzondering van humanitaire hulp, enkele specifieke projecten voor bevolkingen in vergelijkbare situaties, en bepaalde projecten uitgevoerd door partners met multilaterale financiering (de onderbreking hiervan kan juridische risico's met zich meebrengen), kunnen autonome organisaties zoals lokale overheden, universiteiten en NGO's hun samenwerking voortzetten zonder financiële steun van de staat.
4 Organisation for Economic Co-operation and Development
