De opeenvolgende schokken als gevolg van de COVID-pandemie en de oorlog in Oekraïne hebben een duidelijk negatieve impact gehad op Afrikaanse economieën. Ze hebben belangrijke structurele zwaktes aan het licht gebracht, verwezenlijkt en zelfs verergerd. Overmatige schuldenlast en voedselonveiligheid, met hun economische, politieke en sociale gevolgen, zijn de belangrijkste kenmerken.
Tijdens de pandemie nam de groei in Afrika af door de dalende prijzen van grondstoffen en de terugval van expatriate remittances, evenals een ineenstorting van het toerisme. Belemmeringen voor mobiliteit van personen en goederen en de ontwrichting van transportsystemen droegen grotendeels bij aan de recessie.
Deze moeilijkheden werden verergerd door de effecten van de oorlog in Oekraïne: verstoringen in de aanvoer van granen, olie en kunstmest, samen met stijgende brandstofprijzen, schaadden de financiële situatie van Afrikaanse staten, vooral te midden van wereldwijde monetaire verkrapping en waardestijging van de Amerikaanse dollar. Druk op grondstoffen zorgde ook voor inflatie, wat wijdverbreide voedselonveiligheid veroorzaakte en sociale en politieke onrust veroorzaakte.
Verzwakking van budgettaire en externe situaties over het hele continent
Enkele van de belangrijkste economieën van het continent zijn verzwakt op zowel fiscaal als extern gebied, waarbij de zwaktes in hun groeimodellen aan het licht zijn gekomen. Afhankelijkheid van import (voedsel, energie, tussenproducten en apparatuur), vertrouwen op overvloedige en goedkope financiering, en lage fiscale inkomsten hebben sterk bijgedragen aan de moeilijkheden. Egypte, Ethiopië, Kenia en zelfs Ghana - allemaal voorbeelden van Afrikaanse dynamiek in het afgelopen decennium - worstelen nu met economische crises die grotendeels kunnen worden toegeschreven aan hun zwakke fiscale en externe rekeningen.
De gevolgen van de oorlog in Oekraïne hebben geleid tot een scherpe verslechtering van de lopende rekeningsaldi van de meeste Afrikaanse economieën, met name die welke sterk afhankelijk zijn van de import van grondstoffen. Steeds hogere prijzen voor olie en basislandbouwproducten hebben hun handelsvoorwaarden aangetast. De importkosten werden ook hoger door de depreciatie van veel Afrikaanse valuta's. Deze depreciatie, gecombineerd met stijgende rentetarieven, verhoogde de last van het afbetalen van buitenlandse schulden, vooral die in dollars. Slechts een handvol landen die grondstoffen winnen (Angola, Zuid-Afrika, Algerije, Botswana, enz.) presteerden relatief beter, en profiteerden van hoge prijzen die hielpen om de impact van de verschillende schokken te verzachten.
Meer en meer gevallen van overmatige schuldenlast
Het aantal gevallen van onhoudbare schuld of een hoger risico op overmatige schuldenlast is toegenomen over het hele continent, waar meer dan de helft van de wereldwijde gevallen plaatsvindt. De crisis heeft de zwakke fiscale middelen van het continent benadrukt, waardoor landen gedwongen worden om schuld te gebruiken om uitgaven te financieren en het risico op overmatige schuldenlast te vergroten. Belastinginkomsten vertegenwoordigden in 2020 gemiddeld 16% van het bbp voor de 31 grootste Afrikaanse economieën, ruim onder het gemiddelde van de OESO-landen (33,5%) of Latijns-Amerikaanse landen (21,9%). Tegelijkertijd werden de begrotingsinkomsten beperkt door de krimp van de activiteit als gevolg van de crises, terwijl Afrikaanse overheden steunmaatregelen moesten inzetten die zwaar wogen op hun rekeningen (subsidies, belastingverlichting).
Naast de stijging van de schuldenlast is ook de kosten van de schuld toegenomen, met stijgende rentetarieven in het kader van de strijd tegen inflatie. Deze stijging van de externe publieke schuldendienst volgt de trend die het afgelopen decennium is waargenomen, gekoppeld aan de toename van het aandeel van particuliere crediteuren, dat tussen 2009 en 2019 in Sub-Sahara Afrika steeg van 29% tot 43%. Uitgiftevolumes van Afrikaanse landen namen gestaag toe op de internationale kapitaalmarkten, waar de rentetarieven aanzienlijk hoger liggen dan die van multilaterale kredietverstrekkende organisaties of bilaterale officiële partners.
Dientengevolge heeft de accumulatie van duurdere schulden te midden van een uitdagende economische omgeving geleid tot meer gevallen van overmatige schuldenlast en heeft het de verlaging van veel soevereine schuldratings veroorzaakt, waarbij sommige overheden in gebreke zijn gebleven bij de terugbetaling van hun schulden. Terwijl een derde van de 36 Afrikaanse landen die door een IMF-studie naar schuldhoudbaarheid werden gedekt al als overmatig schuldenlastig of risicovol werd beschouwd vóór de pandemie, brachten de twee opeenvolgende schokken dit aandeel op 100%.
Economische problemen vergroten sociale, politieke en veiligheidsproblemen
Veel van de economieën van het continent hebben een duidelijke vertraging in de economische groei ervaren, en zullen dat blijven doen.
Bijvoorbeeld, de groeisnelheid van Egypte voor het begrotingsjaar 2021-2022, die werd geschat op 6,6% op jaarbasis, wordt verwacht te vertragen tot 3,5% in FY 2022-2023, en wordt verwacht slechts 4,0% te bereiken in 2023-2024, dat wil zeggen onder het pre-pandemische niveau.
Over het algemeen bedroeg de economische groei van Afrika 3,9% in 2022 en kan slechts 3,5% bedragen in 2023, wat in contrast staat met de jaarlijkse demografische groei van 2,6% over de periode. Het verschil laat dus weinig ruimte voor ontwikkeling op het continent, dat tussen 2019 en 2020 is afgezwakt.
Samen met de inflatoire schok kan het aanscherpen van het economisch beleid sociale onrust veroorzaken. Sinds 2020 zijn er talloze voorbeelden van sociale onrust waargenomen in Liberia, Tunesië, Marokko, Senegal, Zuid-Afrika en Kenia, onder andere. Ongenoegen voedt politieke onrust in de vorm van staatsgrepen, zoals het geval is geweest in Guinee, Mali, Burkina Faso en Soedan. Dit biedt vruchtbare grond niet alleen voor jihadistische actie in de Sahel, de Hoorn van Afrika en West-Afrika, maar ook voor opstanden in landen als Kameroen, de Centraal-Afrikaanse Republiek, de Democratische Republiek Congo en Ethiopië, evenals criminaliteit, met name in Nigeria, dat breder van invloed is op het continent.